Een encyclopedie over grafische technieken, André Béguin.
Terug naar de Hoofdpagina van de "Grafische encyclopedie"
De geschiedenis van de houten etspers, door Ad Stijnman.
De ontwikkeling van de houten etspers, 1460-1850
Ad Stijnman
Over de ontwikkeling van de houten etspers was, in tegenstelling tot de houten boekdrukpers, tot nu toe weinig bekend. Oorzaken waren een schaarste aan gegevens en het ontbreken van een overzicht van nog bestaande persen. Hieronder wordt aan de hand van veel nieuw bronnenmateriaal eerst de ontwikkeling van de pers geschetst en daarna volgt een inventaris van achttien houten etspersen die voor dit artikel zijn opgespoord. Speciale aandacht wordt besteed aan de herkomst en datering van de houten pers in het Rembrandthuis.
Het principe
Het is eigen aan etsen en gravures dat de voorstelling verdiept in de plaat ligt.
Na ininkten en afslaan bevindt de inkt zich onder het oppervlak van de plaat in
fijne, smalle groeven. Leg je er een vel papier op, dan komt daar geen inkt aan.
Bij een houtsnede ligt de inkt bovenop bet blok en is aanraken al voldoende om inkt
op het papier te krijgen. Bij een ets daarentegen moet het papier met kracht in de
groeven werden geperst.
Vergelijken we de werking van een boekdrukpers met het drukken op een etspers, dan
tekent het verschil in werking zich duidelijker af. De kern van een houten
boekdrukpers bestaat uit een rechthoekige plaat, de
degel, die tegen de letters of
houtblokken wordt aangedrukt. Zo'n constructie geeft een druk van ongeveer tien tot
twintig kilo per vierkante centimeter, wat betrekkelijk weinig is, doordat de druk
wordt verspreid over het gehele oppervlak van de degel. Voor het afdrukken van etsen
en gravures is dat veel te weinig; daarvoor was een radicaal ander mechanisme nodig.
In de vijftiende eeuw loste men het probleem op door een pers met rollen in plaats
van een degel te bouwen. De druk concentreert zich dan op de smalle strook waar de
rol de plaat raakt. Op die manier kan er een druk van enige honderden kilo's per
vierkante centimeter worden verkregen.
De ontwikkeling
Totnu toe heb ikachtien nog bestaande houten erspersen kunnen traceren, waaronder die van het Rembrandthuis. De persen staan afgebeeld in de Appendix bij dit artikel. Van slechts e'e'n exemplaar - pers nr. 2 - is de piaats en de datum van vervaardiging bekend. Het idee achter de constructie van de etspers - het gebruik van rollenin plaats van een degel - was geniaal, de ontwiI(I(eiing door de ceuwen heen traag. Dat maala het moeilijk om houten etspersen te dateren aan de hand van vorm en materianigebruik. Pas met de komst van de ijzeren erspers1 kort na j8oo, vindt een duidelijke verandering in de constructie plaats.
Ik zal hieronder eerst de ontwiI(I(eling van de houten etspers tussen 1460 en 1850 schetsen, onderverdeeld in vijfperioden, om aan de hand daarvan de persen in de Appendix te kunnen plaatsen en dareren. De nadruk heb ik daarbij voora gelegd op de constructie van de pers en ik voeg daaraan toe wat auteurs tot i8~o hebben
-opgemerI(t over her materiaalgebruik voor de verschillende onderdelen van de pers. Aansluitend behandel ik in het kort de on twikkeling van de ijzeren etspers tussen i8oo en i8~o.
EII(van devijfperioden begintmethettijdstip waarop, door middel van een tekst ofafbeeiding, bekendheid werd gegeven aan een bepaalde vernieuwing in de constructie die navolging i(reeg. Dat betekent natuurlijI( niet dat jedereen dat nieuwe rype pers meteen ging gebruiken. Oudere rypen die verbouwd konden worden, bleven in gebruik, en er waren ook ideedn die niet aansloegen. Soms kan men sprelcen van ontwiI(l(elingen die Iolcaal gebonden waren, en ooI( blijr(en er vanafhet einde van de aclittiende eeuw in hetzelfde gebied verschillende soorten persen tegelijlcertijd in gebruik te zijn. Na i8oo nemen Engeland en de Verenigde Staten duideliji( het voortouw. Daar ontwikkelen zich nietiwe modellen en daarvvorden vanafca. iSio de eerste ijzeren etspersen gebouwd.
I(m
flij mijn onderzoekwerd ik geconfronreerd met verschillende problemen. Allereerst is dasir de schaarsre aan bronnenmateriasi. een van de oorzaken dater tot flu toe nog zo weinig studies over etspersen zijo verschenen. Ben bijkarnend probleem is dat de meeste teksten en afbeeldingen van Franse herkomst zijn, afkvel zijn vertaald, gelcopieerd ofbewerkt naar oorsprankelijk Frans voorbeeld. Dat rnaalct het maeilijk om te zeggen hoe groat de eigen kennis was van de persenbouwers in Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland, Engeland ofNederland. Soms duiken er in deze landen eigenaardigheden op die we blijI(baar als loI(a]e ontwikl(elingen maeten beschouwen.
Over de vorm en de oo~'ikkeIing van de etspers in de rest van Europa en daarbuiten valt weinig te zeggen, amdat daarover bijna geen bronnenmareriaal is overgeleverd. Na 1700 wet-den er in de Engelse kolonie~n in Noard-Amerika gravures gemaaI(t en afgedrul(t, en v66r 1750 waren er in Philadelphia Duitse emigranten actiefals plaatdrulcker. Her is nierbelcend ofzij hun eigen persen maalcten ofdat ze die importeerden uit Europa.2 Informatie over het gebruik van etspersen in de andere Buropese koIonie~n heb ik tot nu toe niet Icunnen vinden.
De druI(I(erij van de Japanse missie van de jezuletenwas maarkorretijd-van 1591 rot£6i£ -actiefin Japan. In die periode publiceerden de jezuiten een klein aantal boeken en oak enicele gravures. \1ierjonge Japanners waren naar het Vaticaan gestuurd en keerden in 1590 terug met in hun bagage onder andere een boeI(drukpers. Hierop drukren de jezuiten hun eerste Japanse boek Sonatas no ocsanuco no uchi nuqjtaqi (I(azusa £591) - excerpren van heiligenlevens g&L'lustreerd met gravures. sovendien verspreiddc men in £597 een gegraveerde devotieprent met de Maagd Maria, gemaaI(t naar cen prent van Hieranimus Wierix. Ondernan smat in het Latijn vermeld dat de gravure in Japan is venraardigd. Dat betelcent dat men rer plaarse de beschiklcing moer hebben gehad over een erspers. Her schijnt dat de jezuiten in )apan twee boeI(drukpersen hebben gemaaI(t, war suggereert dat ze er misschien ooI( een erspers hebben gebouwd.
De ve£volging van de christenen nam aan her begin van de zeventiende eeuw zo srerk toe dat de drukkerij in i6iiverplaatstwerd oaarMacao. Bij de Shimabara-opstand in 1637 en 1638 werden de Christenen bijna volledig uirgeroeid en daarmee bee~indigde bier de missie van de Jezuleten. Her enige contact van Japan met de rest van de wereld verliep vaoafI64£ via her Nederlaodse handeishuis in Deshima. De ets
ON I tiC 'AN Li B T Ri' M F' RAN D TV' U I S C) (/1 - 2
1
S
¾
j0O~ThA
techniek en de erspers werden na 1780 vanuit Nederland geintroduceerd in Japan. De kunstenaar l(6l(an Shiba (J747-r8£8) maakte zich toen de techniek van het etsen cigen met behuip van Nederlandse teI(sten. In '783 maakte hi zijn eerste ets met her inreneur van bet atelier van een kunsrenaar. Op de prent is uiterst rechts een houten erspers re onderscheiden.3
1460-1575
De vroegste geschiedenis van de etspers is beslist onduidelijk. Dc oudste afdrukken van gra~%1res dateren uit de jaren '30 van de vt'%'ende ceuw en die zija met de hand gemaal(t. Men verondersteit dat de erspers zich heeft ontwikkeld uit machines om textiel te bewericen, zoals de calanderpers en de mangel. Deze oefenen druic uit door middel van rollen en dir principe werd overgenomen voar erspersen. Dat zau dan zijn gebeurd in het derde '(wart van de vijftiende eeuw.4
flet lijkt erop dat die eersre etspers ergens tussen 1460 en 1465 langs de Bavenrijn (Strantsburg?) stond, mogelijk in bet arelier van de Meester E.S., en dat de Icennis erover zich rand 1470 verbreidde naar Florence en Manhia. Uit de zestiende ecuw zijn wel vermeldingen van erspersen overgeleverd, maar rot aan ca. J575 weten we niet hoe die persen er uirzagen. Jacques Bocquentin veronderstelde aan de hand van de afmetingen van vijfriende-eeuwse drukplaten dat de breedte van de rollen van de eerste Bovenrijnse persen maximaal 30 centimeter kan
5
t
~ j~L- ½~.A ~ . - A,
xf7'Y= ~
zijo geweest en dat niet lang erna de rollen in Iralie' tenminste 40 centimeter breed waren.5
V66r 4460 werden kopergravures geheel en al met de hand gedrukt, maar ook nag van enige tijd daarna, na de intrede van de pers, '(amen we afdrulcken tegen die beslist met de hand zijn gemaal(t. Uir ca. t&ao dateert een anoniem Nederiands handschrift waarin de rechniek am prenten met de hand te drukken wordt beschrevent 'Ofmen van een geetst Plaetken i. Druxselken wilde hebben rot een Proeficen en men hadde geen Pars so neemt een weijnich dick olij Lgemengd met] lampswart smeert dat stijfint Plaetl(en Dat alle de arseringen vol zijn en frijif betSwartdan moey haven afmerPampijrofmet hetplatvan uhantenneemtvan schoon Clam of focht Pampijr: en doer dat om de Plaet en noch Buiren am I. Droch 0f2. Droge Pampijren Daer op gevreven met een Platte offlree Taint een Paerich over al sal goet warden tat een Proef'.6
Eenzelfde techniek werd gebruikr door de achttiende-eeuwse zilversmid Willem van her bij het kopie"ren van zijo gegraveerde ornamenten.7 Tot op heden maken edeismeden op deze handmatige wijze afdruI(I(en van hun graveringen.
1575-1640
De oudsr bekende ateeldingen en beschrijvingen van erspersen stammen nit de periode 1575-1640.8 Dc pers die in die djd in gebruik was, zal er hebben nirgezien ais type I (at. i).. twee honzanrale ra(len russen twee verticale staanders, de wanflen. Alle anderdelen van deze machine
Dc antwik? ci no uan de hauten ctspcrs, 1460-1850
A.
t ~
I\1~jtjC~i2.
I I
to.
ii
waren van hout. De uiteinden van de rollen, de
tappen, zijn uit hetzelfde salk hont gedraaid als Ftspcrs t~pc 2 de rallen en stelcen in dubbele bussen die in gaten
in de warigen van de pers zirten. De wangen 4
warden met dwarsball